การเปลี่ยนแปลงบทบาทของพระสงฆ์และคฤหัสถ์ในพุทธศาสนา : ความท้าทายและการปรับตัวในสังคมไทยยุคใหม่  โดยรองศาสตราจารย์ ดร.ณกมล ปุญชเขตต์ทิกุล 

ในยุคสังคมปัจจุบันที่เต็มไปด้วยการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว ทั้งในด้านสังคม เทคโนโลยี และค่านิยม พระพุทธศาสนาก็เช่นกัน ที่ต้องปรับตัวให้สอดคล้องกับยุคสมัย ปรากฏการณ์ที่คฤหัสถ์หันมาเทศน์สอนธรรมะกำลังได้รับความนิยมมากขึ้น ซึ่งสร้างทั้งโอกาสและคำถามเกี่ยวกับบทบาทของพระสงฆ์และคฤหัสถ์ที่มีต่อการเผยแผ่ศาสนา

ต่อไปนี้คือประเด็น ที่มีความสำคัญต่อพุทธศาสนาและสังคมไทย

1. บทบาทที่เปลี่ยนแปลงของพระสงฆ์และคฤหัสถ์ การที่คฤหัสถ์หลายคนหันมาทำหน้าที่สอนธรรมะแทนพระสงฆ์ แสดงให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงที่น่าจับตา สาเหตุหนึ่งอาจเกิดจากพระสงฆ์บางรูปที่หันไปเน้นกิจกรรมอื่น ๆ  เช่น การสร้างวัตถุมงคลแทนการเผยแผ่ธรรม ทำให้ประชาชนตั้งคำถามถึงบทบาทที่แท้จริงของพระสงฆ์ การเปิดกว้างให้คฤหัสถ์ที่มีความรู้ทางพุทธศาสนาเข้ามามีบทบาทในการสอนธรรมะจึงช่วยเสริมให้พุทธศาสนาเข้าถึงกลุ่มคนใหม่ๆ ได้ แต่ในขณะเดียวกัน การที่คฤหัสถ์เข้ามาทำหน้าที่สอนธรรมะเองก็ทำให้เกิดการวิพากษ์วิจารณ์ถึงความเหมาะสมเช่นกัน

2. การเปลี่ยนแปลงของค่านิยมในพุทธศาสนา ในอดีต การเทศน์สอนธรรมะเป็นหน้าที่หลักของพระสงฆ์ แต่ปัจจุบันสังคมไทยเริ่มยอมรับว่าการสอนธรรมะไม่จำเป็นต้องมาจากพระสงฆ์เท่านั้น คฤหัสถ์หลายคนที่มีการศึกษาและเข้าใจในพระไตรปิฎกก็ได้รับความไว้วางใจมากขึ้นในฐานะผู้สอน หรือในฐานะอาจารย์ นี่คือการสะท้อนถึงการเปลี่ยนแปลงของค่านิยมและแนวคิดในพุทธศาสนาที่พยายามเปิดกว้างและเข้าถึงได้ในวงกว้างกว่าเดิม การปรับตัวเช่นนี้ยังช่วยให้พุทธศาสนาเข้าไปในชีวิตประจำวันของคนทั่วไปได้ง่ายขึ้น

3. ปัญหาความน่าเชื่อถือและศีลธรรมของพระสงฆ์ มีการวิพากษ์วิจารณ์อย่างกว้างขวางเกี่ยวกับการที่พระสงฆ์บางรูปหันไปเน้นการสร้างวัตถุมงคลและเครื่องรางของขลัง ซึ่งห่างไกลจากแก่นแท้ของศาสนาพุทธที่สอนให้มุ่งมั่นในศีลธรรม การปฏิบัติสมาธิและการเจริญปัญญา กิจกรรมเหล่านี้สร้างความขัดแย้งในจิตใจของพุทธศาสนิกชนที่ตั้งคำถามถึงความถูกต้องของพระสงฆ์ หากพระสงฆ์ยังคงห่างไกลจากบทบาทดั้งเดิมเช่นนี้ อาจส่งผลให้ความน่าเชื่อถือของพุทธศาสนาในสายตาพุทธศาสนิกชนลดลง

4. การเปิดกว้างทางการเผยแผ่ธรรมะ การที่คฤหัสถ์เข้ามามีบทบาทในการสอนธรรมะชี้ให้เห็นถึงความหลากหลายของการเผยแผ่ศาสนา ในขณะที่พุทธศาสนิกชนมองว่าพระสงฆ์มีความรับผิดชอบทางศาสนา การเปิดกว้างให้คฤหัสถ์เผยแผ่ธรรมะเองก็เพิ่มมุมมองใหม่ต่อการสอนศาสนา การเปลี่ยนแปลงนี้ช่วยให้พุทธศาสนาเข้าถึงกลุ่มคนรุ่นใหม่และผู้ที่ไม่สามารถเข้าถึงวัดได้บ่อย ๆ ได้ง่ายขึ้น อย่างไรก็ตาม ความท้าทายคือการคงความถูกต้องของคำสอนให้สอดคล้องกับหลักศาสนาและไม่หลงไปกับแนวคิดที่อาจบิดเบือนแก่นแท้

บทวิพากษ์ การร่วมมือกันเพื่อเสริมสร้างพุทธศาสนา ความเปลี่ยนแปลงในบทบาทของพระสงฆ์และคฤหัสถ์นี้เป็นได้ทั้งโอกาสและความท้าทายที่พุทธศาสนาต้องเผชิญ การเปิดกว้างให้คฤหัสถ์สอนธรรมะสามารถทำให้พุทธศาสนาเข้าถึงคนรุ่นใหม่และผู้คนในวงกว้าง แต่ในขณะเดียวกันก็ต้องมีการควบคุมเพื่อให้มั่นใจว่าการสอนธรรมจะไม่บิดเบือนจากหลักการ พระสงฆ์และคฤหัสถ์ควรร่วมมือกันเพื่อสร้างความมั่นคงและเสริมสร้างความยั่งยืนของพุทธศาสนาในสังคมไทย การวิพากษ์บทบาทพระสงฆ์นั้นเป็นเรื่องละเอียดอ่อน เนื่องจากพระสงฆ์ถือเป็นผู้แทนศาสนาพุทธ แต่หากต้องการเสริมสร้างความเชื่อมั่น พระสงฆ์ก็ต้องทำหน้าที่สอนธรรมและปฏิบัติตามพระธรรมวินัยอย่างเคร่งครัด

การปรับตัวของพระสงฆ์ในยุคสมัยใหม่ แบบไหนถูกใจสังคมไทย

1.    กลับสู่แก่นแท้ของพุทธศาสนา พระสงฆ์ควรเน้นการปฏิบัติตามพระธรรมวินัยให้เข้มงวด พร้อมทั้งส่งเสริมความเรียบง่ายและดำเนินชีวิตตามหลัก “สันโดษ” เพื่อเป็นแบบอย่างที่ดีแก่พุทธศาสนิกชนและประชาชนทั่วไป การกลับมามุ่งเน้นในเรื่องการเจริญสติและการปฏิบัติธรรมอย่างแท้จริงจะช่วยเสริมสร้างความน่าเชื่อถือ

2.    การเผยแผ่ธรรมะผ่านสื่อสมัยใหม่ ในยุคดิจิทัล พระสงฆ์สามารถใช้สื่อสมัยใหม่ เช่น สื่อสังคมออนไลน์ หรือแพลตฟอร์มวิดีโอ เพื่อเผยแผ่ธรรมะและให้ความรู้แก่พุทธศาสนิกชนและประชาชนอย่างมีประสิทธิภาพ การสอนธรรมะผ่านช่องทางออนไลน์ช่วยให้พุทธศาสนาเข้าถึงคนรุ่นใหม่ได้โดยไม่ต้องอาศัยการเดินทางไปวัด

3.    ปรับวิธีการสอนให้เข้ากับบริบทสมัยใหม่ พระสงฆ์ควรปรับรูปแบบการเทศน์สอนให้เชื่อมโยงกับชีวิตประจำวัน เช่น การจัดการความเครียด ความสัมพันธ์ในครอบครัว และการดูแลสุขภาพจิต โดยเน้นหลักธรรมที่สามารถนำไปใช้แก้ไขปัญหาจริงในชีวิตประจำวัน

4.    เสริมสร้างความเชื่อมั่นในบทบาทพระสงฆ์ การปฏิบัติตามพระธรรมวินัยอย่างเข้มงวดและการหลีกเลี่ยงกิจกรรมที่ไม่เหมาะสม เช่น การสะสมทรัพย์สินและการสร้างวัตถุมงคล จะสร้างความเชื่อมั่นและความศรัทธาของพุทธศาสนิกชนในบทบาทของพระสงฆ์

5.    ร่วมมือกับคฤหัสถ์เพื่อเผยแผ่ศาสนา การยอมรับและร่วมมือกับคฤหัสถ์ในการเผยแผ่พุทธศาสนาสามารถทำให้คำสอนของพุทธศาสนาเข้าถึงกลุ่มเป้าหมายได้กว้างขึ้น และยังช่วยให้พระสงฆ์สามารถเรียนรู้จากความเชี่ยวชาญของคฤหัสถ์ที่มีความรู้ในสาขาอื่น ๆ เพื่อปรับปรุงวิธีการเผยแผ่ธรรมะในสังคมยุคใหม่

อย่างไรก็ตาม พระพุทธศาสนาในประเทศไทยกำลังเผชิญกับความท้าทายจากการเปลี่ยนแปลงในสังคมที่รวดเร็ว ทั้งบทบาทของพระสงฆ์และคฤหัสถ์มีความสำคัญในกระบวนการปรับตัวนี้ การที่คฤหัสถ์เข้ามามีบทบาทในการสอนธรรมะถือเป็นทั้งโอกาสและข้อท้าทาย พระสงฆ์เองต้องปรับตัวให้สามารถเชื่อมโยงกับประชาชนในยุคปัจจุบันได้ ในขณะเดียวกันต้องรักษาความเป็นแก่นแท้ของศาสนาไว้ การเสริมสร้างความเชื่อมั่นในบทบาทของพระสงฆ์และการปรับตัวให้เข้ากับยุคสมัย จะช่วยให้พระพุทธศาสนายังคงเป็นแสงสว่างนำทางในสังคมไทย