จิตวิทยาผู้นำชุมชน เพื่อการพัฒนาท้องถิ่นในศตวรรษที่ 21

จิตวิทยาผู้นำชุมชน เพื่อการพัฒนาท้องถิ่นในศตวรรษที่ 21

 

ผศ.ดร.ณกมล ปุญชเขตต์ทิกุล

สาขาวิชาการพัฒนาชุมชน มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร

น่าจับตาเป็นอย่างยิ่งว่าก้าวย่างของชุมชน ท้องถิ่นและสังคมโลกในศตวรรษที่ 21 ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่สังคมมีการเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยีและนวัตกรรมอย่างเป็นพลวัต ปัญหาของชุมชน ท้องถิ่นและสังคมกำลังเป็นเคลื่อนมหึมาที่ถาโถมพุ่งเข้าใส่ผู้บริหารท้องถิ่น ซึ่งหากได้ผู้นำที่เป็นมือบริหาร มีสมรรถนะสูงก็จะส่งผลดี สามารถขับเคลื่อนหน่วยงานไปสู่เป้าหมาย คือการดูแลทุกข์สุขและการให้บริการเชิงรุกแก่ประชาชนได้อย่างมีประสิทธิภาพ ผู้บริหารท้องถิ่นที่เก่ง ต้องใช้ความรู้ความสามารถ ที่เป็นทั้งศาสตร์และศิลป์เป็นเครื่องมือบริหารภารกิจของท้องถิ่นได้อย่างสอดคล้องกับสถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลง สมรรถนะที่สำคัญในศตวรรษที่ 21 ได้แก่ ทักษะด้านความรู้ การที่ผู้นำมีความกล้าคิดเปลี่ยนแปลง มีแรงจูงใจ มีแรงขับ มีจิดสาธารณะ มีคุณธรรมและจริยธรรม และสมรรถนะอื่นตามสถานการณ์ ส่งผลอย่างเป็นด้านหลักแก่ความสำเร็จเชิงนโยบายการบริหารงานท้องถิ่นไปสู่ความสำเร็จ ปัจจัยข้อนี้ ก็ขึ้นอยู่กับตัวผู้นำท้องถิ่น จะมีความเก่งในการประยุกต์ใช้ได้มากหรือน้อย

บริบทชุมชนในเชิงลึกนั้น จะพบส่วนประกอบหลักๆ ของชุมชน3 ด้าน ได้แก่ ชุมชนด้านภูมิศาสตร์ ด้านสังคมและด้านจิตวิทยา ซ่างรวมกันเป็นชุมชน และเมื่อมีคนจำนวนมากย่อมจะเกิดปัญหาต่าง ๆ ตามมาได้ ไม่ว่าจะเป็นปัญหาความขัดแย้งด้านพื้นที่ ด้านการดำรงชีพและด้านความสัมพันธ์ของคนในชุมชน  ดังนั้น จึงมีแนวคิดที่ต้องสร้างจิตสำนึกชุมชน ให้ชุมชนตระหนักถึงบทบาทและหน้าที่ โดยการสร้างรูปแบบจิตวิทยาต่อชุมชนเน้น4 ด้าน ได้แก่1.ความสำนึกที่มีต่อชุมชน 2. ความสัมพันธ์ของการรับรู้ของแต่ละบุคคลที่มีต่อชุมชนและที่ชุมชนมีต่อตนเอง 3. ประสบการณ์ของคณะกรรมการชุมชนที่มีต่อชุมชน 4. บทบาทของคณะกรรมการชุมชนที่มีต่อชุมชนเพื่อเสริมสร้างความสำนึกด้านความผูกพันต่อชุมชนโดยขั้นตอนเหล่านี้ เป็นส่วนสำคัญที่จะเสริมสร้างความสำนึกการพัฒนาคุณภาพจิตใจ ความคิดและทัศนคติเชิงรุกในการพัฒนาเพื่อการสร้างความผูกพันต่อชุมชน

ชุมชนต้องการผู้นำที่มีวิสัยทัศน์หรือผู้นำที่พูดที่มีVision ผู้นำประเภทนี้ ในชุมชนท้องถิ่นนั้น มีความสำคัญ หมายความว่า ผู้นำที่มีวิสัยทัศน์คือผู้นำที่มองเห็นภาพฝันที่วาดไว้เพื่อไปให้ถึงได้ชัดเจน การมีวิสัยทัศน์ที่ดี จะมีส่วนให้เกิดพลังและสร้างแรงบันดาลใจให้ตนเองและผู้คนรอบข้างอยากมุ่งไปสู่ฝัน วิสัยทัศน์ ไม่ใช่กลวิธีหรือเทคนิคเฉพาะ แต่วิสัยทัศน์จะมีลักษณะเป็นสภาพการณ์ทั่วไปกว้างๆ เป็นคุณค่าที่ประกาศให้รู้กันทั่วไปว่า ชุมชน ท้องถิ่น ประกอบด้วยความมุ่งพัฒนาตนเองให้สู่ความป็นเลิศ นำความรู้สู่สากล ก้าวทันเทคโนโลยีบริหารงานอย่างมืออาชีพ เป็นผู้บริหารการเปลี่ยนแปลง มีคุณธรรมจริยธรรมมีการบริหารจัดการดีมีความสามารถพิเศษรอบด้านการมองการณ์ไกล การมองย้อนกลับไปข้างหลัง การมองผลกระทบและแนวโน้มต่างๆการมององค์กรในภาพรวม การวิเคราะห์จุดแข็งและจุดอ่อนขององค์กร การมีความมุ่งมั่นหรือความสนใจที่จะเปลี่ยนแปลงโดยให้ชุมชนมีส่วนร่วม

การสแกนปัญหาแบบส่องแว่นมองให้ชัดๆ จะทำให้เห็นปัญหาประเทศไทย แบบที่ไม่ใช่แค่ตาเห็น มีอะไรที่เราไม่เห็นอีกมาก ดังนั้น การมีจิตใจที่เป็นกลางและเป็นธรรมในการวิเคราะห์ปัญหาที่เราเห็น จะเป็นเรื่องที่มีประโยชน์ โดยเฉพาะปัญหาของชุมชน ท้องถิ่นและสังคม เป็นการมองอย่างกว้าง ๆ ครอบคลุมทั้งประเทศในหลายช่วงการพัฒนาประเทศและหลายรัฐบาลที่ผ่านมา การจัดวางยุทธศาสตร์และการทำแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศเรา  จะพบว่ามีปัญหาที่สำคัญๆ คือ

ความยากจน  ทุกชุมชนจะมีปัญหาของกลุ่มคนที่ถูกความยากจนครอบงำ  ความยากจนหมายถึงการขาดปัจจัยทางเศรษฐกิจซึ่งเป็นสถานการณ์ที่เกิดขึ้นแล้วสำหรับทุกคนทำให้เกิดความด้อยค่าและไม่สามารถดำรงชีวิตของตนเองได้ทัดเทียมกับผู้อื่น  ดังนั้นจึงเป็นไปไม่ได้ที่พวกเขาจะใช้ประสิทธิภาพทั้งทางร่างกายและจิตใจ  ความยากจนมีอิทธิพลต่อบุคคลครอบครัวสร้างภาระให้กับสังคมและก่อให้เกิดสังคม

ที่อยู่อาศัย ปัญหานี้เกิดจากความยากจนซึ่งส่งผลให้สภาพความเป็นอยู่ในชุมชนขนาดใหญ่ที่ไม่มีที่อยู่อาศัยถาวรและการอยู่ร่วมกัน  ในชุมชนแออัดพวกเขาอยู่อย่างแออัดส่งผลให้ชุมชนหยุดชะงักขาดสุขอนามัยและสาธารณสุขและการขาดอุปกรณ์สันทนาการและที่อยู่อาศัยเป็นปัญหาสำหรับทุกประเทศแม้แต่ในประเทศที่ร่ำรวยเช่นสหรัฐอเมริกาและญี่ปุ่น 

สุขภาพและการรักษาพยาบาล   การเจ็บป่วยเป็นปัญหาที่นำไปสู่ความจำเป็นที่รัฐบาลจะต้องให้บริการทางการแพทย์แก่ประชาชนอย่างเพียงพอส่งผลให้สุขภาพของประเทศไม่ดีซึ่งเห็นได้ชัด  เห็นได้ชัดในรูปแบบของโรคระบาดยาเสพติด สิ่งแวดล้อมอากาศเป็นพิษน้ำเน่าเสียดินเน่าเสียและกลายเป็นสาเหตุของความเจ็บป่วยของประชาชนและเป็นภาระของรัฐในการให้บริการทางการแพทย์ในกรณีที่เจ็บป่วยรุนแรง ปัญหาที่แพร่หลายของรัฐคือรัฐไม่สามารถให้บริการรักษาพยาบาลและบำรุงรักษาได้อย่างครอบคลุม 

การศึกษา ชุมชนบางแห่งมีปัญหาที่ประชาชนขาดโอกาสในการรับการศึกษาเช่นในอินเดียไม่มีการศึกษาภาคบังคับ  เป็นเรื่องที่ประชาชนต้องหาโอกาสศึกษากันเองพบว่าเฉพาะกลุ่มที่ร่ำรวยเท่านั้นที่มีการศึกษาสูงกว่าภาคบังคับคนจนไม่มีโอกาสได้เรียนบางชุมชนมีโอกาสได้รับการศึกษามากขึ้น  แต่ปัญหาคือการเลือกงานทำให้คนที่มีประสิทธิภาพตกงานปัญหาทาการเมืองการปกครองที่ดีและผลกระทบต่อปัญหาสังคมและเศรษฐกิจ 

ความเหลื่อมล้ำระหว่างเมืองและชนบท การดำรงชีวิตที่แตกต่างกันระหว่างชุมชนในเมืองและชนบททำให้เกิดปัญหาการอพยพของคนในชนบทเข้าสู่เมืองหรือความเสื่อมโทรมของที่อยู่อาศัยและสุขภาพชุมชนเป็นภาระของรัฐบาลที่จะต้องดำเนินการเพื่อให้เกิดความเท่าเทียมกันใน บริการที่อยู่อาศัยสำหรับคนในเมืองและชนบท 

ความสับสนทางการเมืองการปกครอง ความสับสนทางการเมืองในปัจจุบันของไทยภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์เป็นระบอบประชาธิปไตยโดยมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุขตั้งแต่ พ.ศ. 2510 เป็นต้นมาการเมืองไทยมีการแข่งขันระหว่างผู้นำการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองที่นำไปสู่ การประท้วงการรัฐประหารหลายครั้ง นักการเมืองเองขาดคุณภาพศีลธรรมทั้งนี้ นักวิเคราะห์หลายท่าน มองเห็นปัญหาตรงนี้ ตรงกัน กล่าวคือ ปัญหาหลักที่จะทำให้เกิดปัจจัยผลักดันให้เกิดการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างระบบสังคมยังมีความไม่เข้มแข็ง โดยทั่วไปไม่ว่าจะในชุมชนเองหรือสังคมรอบตัว พบว่าปัจจัยพฤติกรรมของคน เป็นปัจจัยก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลง พบได้หลายรูปแบบ อาทิเช่น

การศึกษาและการรับรู้ การศึกษาทำให้คนเรามีความเข้าใจซึ่งช่วยให้เกิดการรับรู้ว่าสิ่งนั้นเป็นอะไร ดีไม่ดี ควรไม่ควร เหมาะสมหรือไม่เหมาะสมเมื่อการศึกษาเจริญมากขึ้นก็จะมีผลทำให้การรับรู้ดีขึ้นและมีคุณภาพมากขึ้นควบคู่กันไปด้วย

การแข่งขันและความร่วมมือ แต่ละคนมีการแข่งขัน ชิงดีชิงเด่นกันจะเป็นการแข่งขันในทางดีหรือไม่ดีก็ตามเพื่อความต้องการของตนเองทั้งทางร่างกาย สังคมและจิตใจการแข่งขันกันสูงย่อมมีผลกระทบต่อระบบและโครงสร้างทางสังคม ทัศนคติ ค่านิยม ระบบความสัพันธ์ของสมาชิกในสังคม ความหมายก็คือ เมื่อมีการแข่งขันสูง ความใกล้ชิดสนิทสนม ความสามัคคีก็จะลดน้อยลงตรงข้ามหากการแข่งขันมีน้อยความสัมพันธ์ซึ่งกันและกันของคนในสังคมก็จะจึงมีความสามัคคีมากขึ้น อาจกล่าวได้ว่าการแข่งขันและความร่วมมือนี้เป็นปัจจัยหนึ่งของกระบวนการรับรู้ทางสังคม

การขัดกัน การที่คนในสังคมเกิดความขัดแย้งกันเป็นเพราะบุคคลหรือกลุ่มบุคคลมีความแตกต่างกันในด้านทัศนคติ ความเชื่อประเพณี หรือผลประโยชน์

การปรับปรนปัจจัยที่ทำให้เกิดการกลืนกลายทางความคิดทัศนคติค่านิยมและพฤติกรรมของคนในสังคม คือเมื่อบุคคลฝ่ายหนึ่งที่แข่งขันกันมานานยังไม่สามารถอาชนะกันได้ คนก็จะหาวิธีการปรับความขัดแยังนั้นผสมกลมกลืนกันไปด้วยการสร้างธรรมเนียมใหม่ขึ้นมาให้บุคคลหรือกลุ่มบุคคลยึดถือปฏิบัติในแนวใหม่ เป็นการรักษาประโยชน์ร่วมกันของทั้งสอง

รูปแบบข้างต้น จิตวิทยาชุมชนมีความสำคัญมากขึ้น จิตวิทยาชุมชนเกี่ยวข้องกับคนในชุมชน วิธีปฏิบัติขอคนที่มีการตั้งขึ้นและปรับเปลี่ยนไปตามสถานการณ์ จิตวิทยาเป็นโซ่ข้อกลางที่ทำให้ความแตกต่างของหลายฝ่าย เข้ามาอยู่ในจุดที่ยอมรับกันได้ อยู่กันได้ เป็นข้อคิดที่น่าสนใจ ซึ่งจิตวิทยาชุมชนมีความสำคัญและมีส่วนช่วยให้เกิดมุมมองการลดปัญหาความขัดแย้งชุมชนได้มาก การนำหลักจิตวิทยาหรือแม้แต่พุทธจิตวิทยา มาแก้ปัญหาชุมชนในศตวรรษที่ 21 ได้ถูกยอมรับมาก โดยเฉพาะในประเด็นการนำหลักพุทธจิตวิทยามาใช้กับการศึกษาของชาติ งานวิจัยที่นำมาปรับใช้กับชุมชน ของ อาภรทิพย์ สมบัติบริบูรณ์ ได้สรุปผลวิจัยว่า ศาสตร์ด้านพุทธจิตวิทยามีความจำเป็นต่อการเสริมสร้างความเข้าใจความจริงของชีวิต การเรียนรู้มนุษย์ตามแนวคิดทฤษฎีมนุษยนิยม ช่วยให้เข้าใจความต่างของมนุษย์ได้ การพัฒนาหลักสูตรที่เน้นจิตวิทยา หรือการนำระบบคิดเชิงพุทธจิตวิทยามาบูรณาการนั้น ช่วยสร้างสมรรถนะจิตอนาคตได้ใน  5 ด้านคือด้านจิตแห่งวิทยาการ จิตแห่งการสังเคราะห์ จิตแห่งการสร้างสรรค์ จิตแห่งความเคารพ จิตแห่งจริยธรรม ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นศาสตร์ ที่แสดงให้เห็นถึงพลังแห่งการคิดที่สำคัญ ที่จะนำไปสู่การคิดแนวทางใหม่ รูปแบบการบริหารจัดการใหม่ ที่เรียกว่าการคิดเชิงบริหารจัดการ ผสมผสานกับการนำนวัตกรรมสังคมเข้ามาเสริม เพื่อใช้ในการมองปัญหาต่างๆ อย่างรอบด้าน เพื่อให้ทันกับความเปลี่ยนแปลงทางสังคม ที่เปลี่ยนไปอย่างรวดเร็วมากในปัจจุบัน

อย่างไรก็ตาม การนำหลักจิตวิทยามาประยุกต์ใช้ในงานพัฒนชุมชน ท้องถิ่นและสังคม ของผู้นำในพื้นที่อย่างผู้นำทางสังคมหรือผู้บริหารท้องถิ่น นายกเทศมนตรี องค์การปกครองส่วนท้องถิ่นต่างๆ นั้น มีความจำเป็น มีความสำคัญที่จะช่วยให้สมาชิกชุมชนและกระบวนการพัฒนาชุมชนแบบมีส่วนร่วมเกิดขึ้นได้ในสังคมที่เปลี่ยนแปลงไปรวดเร็วทั้งทางด้านองค์ประกอบสังคม การเปลี่ยนแปลงระบบโครงสร้างสิ่งแวดล้อมทางภูมิศาสตร์ ประชากรซึ่งชุมชน ท้องถิ่นและสังคมจะดำรงอยู่ได้จะต้องมีโครงสร้างหน้าที่ของแต่ละคนผู้นำที่มีความเชี่ยวชาญ มีประสบการณ์สูง มีความสามารถวิเคราะห์การเปลี่ยนแปลงแนวโน้มของโลกได้ชัด มีความเข้าใจ เข้าถึงจิตใจ ความต้องการของคน จะเป็นผู้นำที่ทั้งเป็นนักบริหารและนักจิตวิทยาที่มีศัยกภาพ สามารถนำชุนชมและท้องถิ่นไปสู่การเป็นสังคมที่มีการพัฒนาอย่างยั่งยืนได้ในศตวรรษที่ 21