วัฒนธรรมกับการเสริมสร้างคุณธรรม: ความท้าทายและความเป็นจริง

วัฒนธรรมกับการเสริมสร้างคุณธรรม: ความท้าทายและความเป็นจริง

รองศาสตราจารย์ ดร.ณกมล ปุญชเขตต์ทิกุล

อาจารย์มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร

การเป็นคนดีในสังคมเป็นเป้าหมายสำคัญในการพัฒนามนุษย์และสังคมทั้งหมด วัฒนธรรมมีบทบาทสำคัญในการปลูกฝังคุณธรรมและจริยธรรมให้กับคนตั้งแต่ยังเด็ก โดยผ่านประเพณี พิธีกรรม การสอนจากครอบครัว โรงเรียนและชุมชน ดังนั้น เพื่อสร้างคนดีที่มีคุณธรรมและจริยธรรม จำเป็นต้องสนับสนุนและบูรณาการวัฒนธรรมในการพัฒนาคนในทุกระดับ

วัฒนธรรมและการปลูกฝังคุณธรรมเป็นฉากทัศน์ในการพัฒนาคนที่สำคัญคือ จะต้องบูรณาการกับวัฒนธรรมของชาติ เพราะวัฒนธรรมเป็นพื้นฐานที่สำคัญในการสร้างคุณธรรมให้กับบุคคล วัฒนธรรมไทยซึ่งมีประเพณีและพิธีกรรมที่หลากหลาย อาทิเช่น การทำบุญ ตักบาตร และประเพณีวันสำคัญทางศาสนา เป็นเครื่องมือที่สำคัญในการปลูกฝังคุณธรรมให้กับคนในสังคม นอกจากนี้ นิทานพื้นบ้านและเรื่องเล่าที่สอนคุณธรรมยังเป็นสื่อที่สามารถนำมาใช้ในการสอนคุณธรรมแก่เยาวชนได้อย่างมีประสิทธิภาพ

“การให้เห็นด้วยตา ใช้เวลากับมัน”เป็นกระบวนทัศน์การปลูกฝังคุณธรรมผ่านวัฒนธรรมที่มีมาแต่โบราณ ซึ่งไม่ใช่เพียงแค่เป็นการสอนสั่ง แต่ยังเป็นการสร้างแบบแผนพฤติกรรมที่ดีให้กับบุคคล เมื่อคนในสังคมมีคุณธรรมและจริยธรรมที่เข้มแข็ง จะส่งผลให้สังคมโดยรวมมีความสงบสุขและเจริญรุ่งเรือง

ทำไมบทบาทของครอบครัวจึงสำคัญในการสร้างคนดีเหตุผลคือครอบครัวเป็นหน่วยพื้นฐานของสังคมเริ่มแรกในการปลูกฝังคุณธรรม จะเห็นได้ว่าการสอนคุณธรรมจะเกิดขึ้นผ่านกิจวัตรในชีวิตอาทิเช่น การสอนให้เด็กเคารพผู้ใหญ่ มีวินัยในการทำงานและการเรียนรู้ และการแสดงความกตัญญู เป็นวิธีการที่มีประสิทธิภาพในการสร้างคนดีการเลี้ยงดูที่เน้นการปลูกฝังคุณธรรมสามารถทำได้ผ่านการสร้างแบบอย่างที่ดีจากพ่อแม่และผู้ปกครอง การให้เวลาและความเอาใจใส่ในการอบรมสั่งสอน และการสร้างบรรยากาศที่เอื้อต่อการพัฒนาคุณธรรมในครอบครัว

ประการต่อมาคือ โรงเรียนและสถาบันการศึกษาไม่ว่าจะสมัยใดก็ตาม ระบบการให้การศึกษาแก่คนในสังคม ถือเป็นเครื่องมือสำคัญในการสร้างและพัฒนาคนดี จึงมีปรัชญาการศึกษาที่มีการบูรณาการคุณธรรมในหลักสูตรการศึกษาไว้ เพื่อให้เด็กและเยาวชนได้รับการปลูกฝังคุณธรรมตั้งแต่เล็ก ๆ โดยเฉพาะโรงเรียนนั้น เป็นหน่วยขับเคลื่อนกิจกรรมที่ส่งเสริมคุณธรรมไม่ว่าจะเป็นการจัดค่ายคุณธรรม กิจกรรมจิตอาสา และการฝึกอบรมจิตใจการสร้างสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการเรียนรู้คุณธรรมในโรงเรียน โดยการมีครูที่เป็นแบบอย่างที่ดี การมีนโยบายที่ส่งเสริมคุณธรรม และการสร้างวัฒนธรรมโรงเรียนที่เน้นการให้เกียรติและการมีวินัย จะช่วยให้เด็กและเยาวชนเติบโตเป็นคนดี

บทบาทของชุมชนและสังคม มีความสำคัญในการสร้างสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการพัฒนาคุณธรรมที่พุทธศาสนาเรียกว่าหลักปรโตโฆสะ คือการจัดให้มีสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมที่จะหล่อหลอมให้คนเป็นคนดีได้ มีมีสภาพแวดล้อมที่ดีไม่ว่าจะเป็นเพื่อนฝูง ครอบครัว เพื่อนในที่ทำงาน เพื่อนในสายอาชีพ นี่เป็นประการแรกที่ชุมชนและสังคมมีบทบาทในเชิงวัฒนธรรม ส่วนต่อมาคือเรื่องของความคิดได้ คิดเป็น ที่เรียกว่าโยนิโสมนสิการ ซึ่งที่จริงได้แก่ ความสามารถในการจัดการตนเองในแง่ของการตัดสินใจเชิงคุณธรรมได้หมายความว่าโยสิโสมนสิการช่วยสร้างให้เกิดจิตสำนึก รู้จักแยกแยะวิเคราะห์ สังเคราะห์สภาวะที่เรียกว่าความดี ความชั่วได้

ขณะเดียวกันก็ช่วยเสริมสร้างให้เกิดการรู้จักดี รู้จักชั่ว ตลอดจนให้เกิดความสามารถในการที่จะละเว้นชั่ว สร้างความดีได้(สัพพะปาปัสสะ อะกะระณัง คือการเว้นชั่วได้ทุกอย่าง) นี่คือพลังของวัฒนธรรมในแง่ที่เป็นนามธรรม ซึ่งวัฒนธรรมในมิตินี้คือมีรากฐานมาจากศาสนา โดยเฉพาะพุทธศาสนาที่เป็นปัจจัยส่งเสริมให้การสร้างคนดี หรือพลเมืองเมือง รู้จักหน้าที่ของตนเอง ซึ่งแต่เดิมเรียนกันมาคือวิชาศีลธรรม หรือหน้าที่พลเมือง ซึ่งได้แก่หลักปฏิบัติตนเป็นคนดีของสังคม

จะเห็นได้ว่าการจัดกิจกรรมในชุมชนที่ส่งเสริมคุณธรรม อาทิเช่น การทำบุญร่วมกัน การจัดงานประเพณี และการร่วมมือพัฒนาชุมชน เป็นวิธีที่ช่วยส่งเสริมการเป็นคนดีที่มีมาแต่โบราณนี่คือบทบาทของวัฒนธรรมใน 4 องค์ประกอบคือค่านิยม บรรทัดฐาน วัตถุธรรมและภาษา กล่าวคือ ประการแรก ค่านิยม คือหลักการหรือความเชื่อที่สังคมยึดถือเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิต เป็นสิ่งที่คนในสังคมมองว่าดี งาม และเป็นที่ต้องการ อาทิเช่น ความซื่อสัตย์ ความเคารพ ความกตัญญู และความรับผิดชอบประการที่สองบรรทัดฐานคือกฎเกณฑ์หรือแบบแผนการปฏิบัติที่สังคมกำหนดขึ้น เพื่อให้คนในสังคมปฏิบัติตาม เป็นตัวกำหนดพฤติกรรมที่เหมาะสมและไม่เหมาะสม อาทิเช่น การทักทาย การแต่งกาย และการปฏิบัติตนในสถานที่สาธารณะ ประการที่สาม วัตถุธรรมคือสิ่งที่สามารถจับต้องได้ที่สังคมสร้างขึ้นและใช้ในชีวิตประจำวัน อาทิเช่น สิ่งของเครื่องใช้ อาหาร เครื่องแต่งกาย สถาปัตยกรรม และเทคโนโลยีต่าง ๆประการสุดท้ายคือ ภาษา ได้แก่เครื่องมือสื่อสารและถ่ายทอดวัฒนธรรม เป็นวิธีการที่ใช้ในการบอกเล่าเรื่องราว ความเชื่อ และความรู้ต่าง ๆ ภาษารวมถึงภาษาพูด ภาษาเขียน และภาษาท่าทาง

ปัจจัยเหล่านี้ มีความสำคัญที่นำไปสู่ฉากทัศน์วัฒนธรรมสร้างคนดี

การสร้างสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการพัฒนาคุณธรรมในชุมชน โดยการมีผู้นำชุมชนที่เป็นแบบอย่างที่ดี การสร้างเครือข่ายการสนับสนุนทางสังคม และการส่งเสริมวัฒนธรรมที่เน้นคุณธรรม จะช่วยให้ชุมชนมีความเข้มแข็งและมีความสามัคคี

แต่โจทย์ใหญ่ที่ยาก คือการสืบสานและประยุกต์ใช้วัฒนธรรมในยุคปัจจุบันมีการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว การปรับตัวของวัฒนธรรมในการสอนคุณธรรมเป็นสิ่งที่จำเป็น การใช้สื่อดิจิทัลและโซเชียลมีเดียในการส่งเสริมคุณธรรม เป็นวิธีการที่มีประสิทธิภาพในการเข้าถึงเยาวชนและคนรุ่นใหม่การสร้างเนื้อหาที่ส่งเสริมคุณธรรมผ่านสื่อดิจิทัล ทั้งการผลิตปลูกฝังคุณธรรม คลังความรู้ดิจิทัล ตลอดจนการใช้โซเชียลมีเดียในการเผยแพร่คุณธรรม เป็นวิธีการที่ช่วยให้คุณธรรม น่าจะเป็นอีกช่องทางสำคัญที่สามารถเข้าถึงคนได้อย่างมีประสิทธิภาพซึ่งปัญหาที่พบในขณะนี้คือการจัดสรรงบประมาณในการส่งเสริมกิจกรรมตามแผนงานข้างต้น มีจำนวนน้อยมาก ทำให้การขับเคลื่อนช้า และไม่มีพลัง รัฐบาลหรือหน่วยงานที่เกี่ยวข้องต้องส่งเสริมให้มีงบประมาณเพื่อการนี้มากขึ้น

การสร้างคนดีด้วยวัฒนธรรมเป็นกระบวนการที่ต้องการความร่วมมือจากทุกภาคส่วนในสังคม ครอบครัว โรงเรียน และชุมชนต่างมีบทบาทสำคัญในการปลูกฝังคุณธรรมให้กับบุคคล การสืบสานและประยุกต์ใช้วัฒนธรรมในการสอนคุณธรรมในยุคปัจจุบันเป็นสิ่งที่จำเป็น เพื่อให้คนในสังคมมีคุณธรรมและจริยธรรมที่เข้มแข็งการส่งเสริมคุณธรรมผ่านวัฒนธรรมไม่เพียงแค่ช่วยให้บุคคลเป็นคนดี แต่ยังช่วยให้สังคมมีความสงบสุขและเจริญรุ่งเรือง ดังนั้น ทุกภาคส่วนในสังคมควรร่วมมือกันในการส่งเสริมคุณธรรมผ่านวัฒนธรรม เพื่อสร้างสังคมที่ดี

การสร้างคนดีด้วยวัฒนธรรมต้องมุ่งไปที่ยุทธศาสตร์และแนวทางในการพัฒนาคุณธรรมและจริยธรรมผ่านวัฒนธรรมไทย โดยเน้นการบูรณาการค่านิยม บรรทัดฐาน วัตถุธรรม และภาษาในชีวิตประจำวัน ตั้งแต่ระดับครอบครัว โรงเรียน ชุมชน จนถึงระดับสังคม วัฒนธรรมไทยมีความหลากหลายและลึกซึ้ง ทำให้เป็นเครื่องมือที่มีประสิทธิภาพในการปลูกฝังคุณธรรมต่าง ๆ อาทิเช่น ความเคารพ ความซื่อสัตย์ และความรับผิดชอบ

วัฒนธรรมไทยเป็นเครื่องมือที่มีประสิทธิภาพในการเสริมสร้างคุณธรรมและจริยธรรมในสังคม การบูรณาการค่านิยม บรรทัดฐาน วัตถุธรรม และภาษาในชีวิตประจำวันตั้งแต่ระดับครอบครัว โรงเรียน ชุมชน จนถึงระดับสังคม จะช่วยให้เราสามารถพัฒนาคนดีที่มีคุณธรรมและจริยธรรมได้อย่างยั่งยืนและมีประสิทธิภาพ

ครอบครัวมีบทบาทสำคัญในการสร้างแบบแผนพฤติกรรมที่ดีให้กับเยาวชน แต่จุดอ่อนหนึ่งของสังคมไทยคือ เราไม่เคยถูกสอนให้รับมือกับความล้มเหลว การเสริมสร้างคุณธรรมและการรับมือกับความล้มเหลวจึงเป็นเรื่องที่จำเป็นต้องถูกบรรจุในระบบการศึกษาอย่างเร่งด่วน

การสอนวิทยาการต่าง ๆ ในสถาบันการศึกษาจำเป็นต้องบูรณาการคุณธรรมในทุกหลักสูตรการศึกษา นอกจากนั้น ควรมีงบประมาณที่เพียงพอเพื่อส่งเสริมกิจกรรมที่เน้นคุณธรรม และการใช้สื่อเทคโนโลยีดิจิทัลเพื่อการส่งเสริมคุณธรรมให้เข้าถึงกลุ่มเป้าหมายได้อย่างกว้างขวางและมีประสิทธิภาพ

ประการที่สำคัญที่สุดคือ การร่วมมือจากทุกภาคส่วนในสังคม เพื่อสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการพัฒนาคุณธรรมผ่านแนวคิดการขับเคลื่อนยุทธศาสตร์วัฒนธรรมสร้างชาติ เพื่อสร้างคนดี มีปัญญาไปพัฒนาประเทศต่อไป ความร่วมมือนี้ต้องมาจากครอบครัว โรงเรียน ชุมชน ภาครัฐ และเอกชน รวมถึงสื่อมวลชน ทุกภาคส่วนต้องมีส่วนร่วมในการสร้างและส่งเสริมคุณธรรมเพื่อให้เยาวชนเติบโตเป็นพลเมืองที่มีคุณภาพและสามารถเผชิญกับความท้าทายได้อย่างมั่นใจและมีศักยภาพ

การสร้างคนดีด้วยวัฒนธรรมไทยต้องดำเนินการตามยุทธศาสตร์ที่บูรณาการค่านิยม บรรทัดฐาน วัตถุธรรม และภาษาในชีวิตประจำวัน ตั้งแต่ระดับครอบครัว โรงเรียน ชุมชน จนถึงระดับสังคม ซึ่งการดำเนินการดังกล่าวต้องมีการสนับสนุนจากทุกภาคส่วนและการใช้เครื่องมือที่มีประสิทธิภาพเพื่อสร้างคนดีที่มีคุณธรรมและจริยธรรมอย่างยั่งยืน

นโยบายของกระทรวงวัฒนธรรมมีศักยภาพในการเสริมสร้างคุณธรรมผ่านวัฒนธรรมไทยอย่างแท้จริง อย่างไรก็ตาม ความสำเร็จจะขึ้นอยู่กับการนำไปปฏิบัติอย่างเป็นรูปธรรม การสนับสนุนจากทุกภาคส่วน และการติดตามประเมินผลอย่างต่อเนื่อง

การดำเนินการตามนโยบายเหล่านี้มีความสำคัญในการสร้างผลลัพธ์ที่ยั่งยืนในการพัฒนาคุณธรรมและจริยธรรมในสังคมไทย แม้ว่าจะยังมีคำถามที่ต้องพิจารณาอยู่เสมอ เช่น วัฒนธรรมสามารถสร้างคุณธรรมได้จริงหรือ? วัฒนธรรมกับการเสริมสร้างคุณธรรมจะสำเร็จได้จริงหรือไม่? หรือเราสามารถใช้วัฒนธรรมในการเสริมสร้างคุณธรรมได้อย่างมีประสิทธิภาพหรือไม่?

อย่างไรก็ตาม แม้ว่าจะมีข้อสงสัยและคำถามเกี่ยวกับประสิทธิภาพของวัฒนธรรมในการเสริมสร้างคุณธรรม แต่ประวัติศาสตร์ได้พิสูจน์ให้เห็นแล้วว่า วัฒนธรรมไทยที่มีฐานรากจากพุทธศาสนาได้เสริมสร้างความมั่นคงให้กับสังคมและประเทศชาติอย่างยั่งยืนมาตลอดหลายร้อยปี การตระหนักถึงบทบาทสำคัญของวัฒนธรรม ศาสนา และสถาบันพระมหากษัตริย์อย่างแท้จริง จะเป็นปัจจัยสำคัญในการรักษาความมั่นคงและเสริมสร้างคุณธรรมในสังคมไทยได้อย่างต่อเนื่องและมีประสิทธิภาพ การยึดมั่นในหลักการเหล่านี้จะช่วยให้สังคมไทย สามารถพัฒนาไปสู่การเป็นสังคมคุณธรรมและการมีจริยธรรมที่มั่นคงได้อย่างยั่งยืนในอนาคต